Moreel gereedschap

In de opvoeding leren we onze kinderen allerlei vaardigheden aan. Die vaardigheden variëren van leren fietsen tot het doen van een belastingaangifte of het wisselen van een autoband. Een kind moet dan weten welk gereedschap nodig is om de klus te klaren. Dat beeld helpt ons om na te denken over de morele vaardigheden van een kind. Welk gereedschap heeft een kind daar eigenlijk voor nodig? Welke ‘tools’ helpen om een beslissing te nemen over goed en kwaad? In dit artikel noemen we er twaalf.

1 - Antenne
Om te beginnen moet een kind een antenne hebben om signalen op te vangen. Een kind moet een bepaalde gevoeligheid ontwikkelen voor signalen van goed en kwaad. Deze gevoeligheid is er niet vanzelf: het is de taak van opvoeders om een kind alert te maken op wat goed of fout is. Dat geldt voor het eigen gedrag, maar ook voor wat we zien bij de mensen om ons heen.

2 - Kompas
Een kind heeft richting en houvast nodig om te bepalen wat goed of fout is. Waar oriënteren we ons dan op? Daarvoor heeft een kind een betrouwbaar kompas nodig. We denken dan gelijk aan de Bijbel als kompas. Dat wijst ons een duidelijke richting aan voor onze levenswijze. Maak kinderen daarom vertrouwd met het gebruik van dit kompas! In de evangeliën of de brieven van Paulus staan heel concrete aanwijzingen voor het leven van elke dag die ons de goede richting wijzen.

3 - Weegschaal
Vaak zijn beslissingen niet eenduidig. We moeten kinderen leren om argumenten tegen elkaar af te wegen. Daarbij komt een beeld boven van een ouderwetse weegschaal, waarbij je aan twee kanten gewicht neer kunt leggen. Om een goede beslissing te nemen, moeten eerst alle argumenten verzameld worden en vervolgens tegen elkaar worden afgewogen. Dat vraagt ook om het uitzoeken welk gewicht een bepaald argument heeft, ook in Bijbels opzicht.

4 - Passer
Niet alles wat goed of fout gaat in de wereld is ook de verantwoordelijkheid van je kind. Het is daarom goed om na te denken over de eigen ‘cirkel van invloed’. Als beeld daarvoor gebruiken we de passer. Soms trekt een kind zich het lot aan van zoveel dingen in de wereld, dat het ondraaglijk wordt. Anderzijds wil je ook niet dat je kind onverschillig door het leven gaat en zich niets aantrekt van wat er om zich geen gebeurt. Praat dus met het kind over hoever de eigen verantwoordelijkheid gaat. Je zou daar Bijbelse voorbeelden bij kunnen gebruiken. Zo trok Kaïn de cirkel van invloed veel te klein (‘Ben ik de hoeder van mijn broer?’, Gen. 4) en trok Baruch de cirkel veel te groot (Jer. 45).

5 - Stopwatch
Een goede, afgewogen beslissing nemen vraagt tijd. Het afwegen van alle argumenten kan niet in een split second of onder grote druk. Leer daarom aan je kind dat het oké is om bedenktijd te nemen. Vandaar dat een stopwatch ook bij het morele gereedschap hoort.

Bij veel beslissingen hebben we de mogelijkheid niet om eerst rustig na te denken. We worden ergens mee geconfronteerd en moeten direct handelen of kiezen. Dan is het belangrijk om achteraf deze tijd te nemen en terug te blikken.

Soms zitten we in een dilemma maar kunnen we niet kiezen. Dan is het belangrijk om niet eindeloos te twijfelen, maar tijdig een beslissing te nemen. Tijdsdruk laat ons namelijk regelmatig de verkeerde beslissingen nemen.

6 - Hoge hoed
Veel morele dilemma’s vragen om een creatieve oplossing. Misschien ken je die uitdrukking wel: ‘iets uit de hoge hoed tevoorschijn halen’. Dan lijkt het alsof iets echt onmogelijk is en heb je een gezonde dosis creativiteit nodig om tot een oplossing te komen.

Het is belangrijk om op en gezonde manier creatief om te gaan met morele dilemma’s. Nieuwe situaties vragen soms om hele andere manieren van denken, hele andere oplossingen en heel ander gedrag. Dat voelt soms ongemakkelijk, maar dat is soms nodig. Elke situatie vraagt opnieuw bedenken wat de Heere van ons vraagt. Christen zijn ben je nooit op de automatische piloot!

7 - Vitamine I
Morele vorming van kinderen is anders dan je kind een band leren plakken. Het vraagt om integriteit in alles wat je doet, dus ook in je voorbeeld als ouders. Morele vorming vraagt om gezonde dagelijkse ‘voeding’. Daarom gebruiken we het beeld van Vitamine I: integriteit.

Vitamine I legt als het goed is een gezonde basis in het gedragspatroon van je kind. Het maakt zich bepaalde gewoontes eigen, die er gedurende langere tijd in moeten slijten. Dat is dus een zaak van de lange adem. Overigens: als ouders kan je proberen om je kind zo gezond mogelijk te voeden in moreel opzicht, maar het vraagt ook om na te denken welke ‘vitamines’ ze uit andere bronnen binnen krijgen. Vrienden en (social) media dragen zo hun eigen waarden en normen over. Ook die slijten er in!

8 - Stoepkrijt
Kinderen moeten leren om een grens te trekken. Duidelijk zichtbaar voor iedereen. Stoepkrijt valt meestal goed op als kinderen ermee gekleurd hebben op de stoep. Zo moeten tieners leren om duidelijke grenzen aan te geven tegenover anderen.

Grenzen van stoepkrijt vragen om onderhoud, anders zijn ze zo vervaagd. Probeer bepaalde keuzes telkens opnieuw te bespreken en de argumenten in herinnering te roepen. Dat vraagt om volharding en geduld.
Soms maken kinderen bepaalde keuzes wel heel overtuigd, maar zonder daar goed over te hebben nagedacht. Dan is het fijn om te beseffen dat veel grenzen ook maar gewoon stoepkrijtgrenzen zijn: een regenbui later kunnen de grenzen weer heel anders liggen.

9 - Fluitje
Morele beslissingen vragen soms om een helder signaal. Je zou het kunnen vergelijken met het fluitje van de scheidsrechter: zodra er iets misgaat in het spel, is het fluitje van de scheidsrechter te horen en moet er een oplossing komen. Zodra er moreel iets fout gaat, is het goed om van je te laten horen.

Als je iets niet goed vindt, maar na verloop van tijd ben je het zat om ervoor te waarschuwen, gaan kinderen het gedrag normaal vinden. Het is belangrijk om toch regelmatig een ‘fluitsignaal’ te geven. Ook al gaan kinderen soms vaak over grenzen heen, door het telkens te signaleren wordt het toch niet normaal.

Ook als omstander is het belangrijk om het ‘fluitje’ te gebruiken. Ook al valt het buiten je cirkel van invloed, je kunt wel laten merken aan je omgeving welke gedrag je normaal vindt en welk gedrag niet.

10 - Energydrink
Zeker ouder van pubers zullen bekend zijn met energydrink: het is populair onder tieners als oppepper. Dat is bij morele beslissingen soms ook nodig. Het vraagt veel inspanning en doorzettingsvermogen om een goede beslissing ook vol te houden.

Een goed geweten vraagt vaak om beslissingen die niet zo aantrekkelijk lijken. Veel liever horen we bij de groep of doen we mee met dingen die eigenlijk net niet door de beugel kunnen. Morele beslissingen vragen veel energie. Begeleid kinderen daarin als ouders en heb oog voor de inspanningen die ze moeten leveren om hun beslissingen vol te houden.

11 - Tissues
Het nemen van goede, gewetensvolle beslissingen lijkt misschien heel rationeel. We hebben het bijvoorbeeld al gehad over het afwegen van allerlei argumenten. In de praktijk komen er nogal wat emoties bij kijken: we vinden het spannend om ergens voor uit te komen of heel verdrietig als we ergens niet aan mee kunnen doen.

Het is van belang om als opvoeder het onderscheid duidelijk te maken tussen een juiste beslissing en een goed gevoel. Soms gaat dat samen en kan je achteraf tevreden en voldaan terugkijken op de beslissing die je hebt genomen. Maar vaak is het niet zo eenvoudig en kost een morele beslissing ook pijn en moeite. Vandaar de tissues: heb oog voor de emotionele kant van de morele beslissingen.

12 - Lijm
Goede beslissingen maak je niet alleen vooraf, maar soms ook achteraf. Dat beelden we uit met een tube lijm. Soms maak je brokken. Dan gaan er dingen stuk door de beslissing die je hebt genomen. Dan heb je iemand pijn gedaan, een relatie beschadigd of iemand benadeeld.

Met de lijm beelden we uit dat je geweten soms ook vraagt om terug te komen op dingen die je in het verleden fout hebt gedaan. Ergens op terugkomen, fouten uitspreken en vergeving vragen zijn belangrijke punten om een kind aan te leren. Doe het ook vóór! Schaam je niet om, ook in bijzijn van de kinderen, je excuus te maken aan iemand anders en vergeving te vragen. Waarom zouden zij het gaan doen als ze het bij ons als ouders nooit zien?

Tenslotte
Deze toolkit is natuurlijk niet compleet, maar slechts een aanzet om na te denken over de vaardigheden die een kind nodig heeft om morele beslissingen te nemen. Het belangrijkste instrument is niet in deze koffer te vinden: de leiding door de Heilige Geest. Die maakt harten brandend van liefde en bereid tot navolging van de Heere Jezus. Het is onder de zegen van deze Leidsman dat we vruchtbaar kunnen werken aan de morele vorming van onze kinderen.

Dit artikel is geschreven door Niek Bakker, jeugdwerkadviseur bij het IKC (Interkerkelijk Kenniscentrum) en vader van 3 kinderen.