Een kleuter kan niet liegen

Vraag: Mijn dochtertje (4) heeft een ruime fantasie. Regelmatig zegt ze iets dat niet waar is. Dat vinden wij niet erg als het om haar spel gaat. Maar lastiger is het dat ze soms liegt om onder straf uit te komen. Dan geeft ze haar jongere broertje (2) de schuld van wat zijzelf heeft gedaan. Wij vinden het heel lastig om uit te maken wie bijvoorbeeld de vaas stukgemaakt heeft als zij beiden in de kamer waren. Hoe gaan we daarmee om?

Misschien is de uitspraak wel bekend dat jonge kinderen niet kunnen liegen. Maar is dit waar? Het is soms toch overduidelijk dat een kind liegt? Neem Ralph (4). Hoewel moeder uitdrukkelijk heeft verboden om alvast iets te eten voordat ze hebben gebeden, kan hij de verleiding niet weerstaan en neemt hij toch een hapje van de satésaus. Ouders, broer en zus zijn getuigen. Ontkennen heeft dus geen enkele zin. Maar Ralph blijft bij hoog en bij laag beweren dat hij het niet heeft gedaan. Is dit liegen?

Nee, het is geen liegen. Want om te kunnen liegen moet een mens verschil kunnen maken tussen zijn twee zelven: het zelf dat hij is en het zelf dat de ander ziet. Hij moet kunnen onderscheiden tussen zijn innerlijke zelf -dat is hij echt- en zijn uiterlijke zelf - hoe hij overkomt op anderen.

Het onderscheiden tussen die twee zelven is een verstandelijke krachttoer. Pas rond het achtste levensjaar is een kind daartoe in staat. Het moet dan minimaal onderscheid kunnen maken tussen zijn eigen perspectief en het perspectief van de ander. Een kind van vier jaar kan dat nog niet.

Lekkere satésaus
Wat doet zo''n kind wel? Hij denkt helemaal vanuit zijn eigen perspectief en kan nog moeilijk verleidingen weerstaan. Als Ralph op zijn bord kijkt, ziet hij de anderen niet. Daarom bedenkt hij ook niet dat de anderen zien dat hij snoept. Wel weet hij dat die saté erg lekker is. Dus neemt hij ''stiekem'' een hapje.

Hij schrikt als hij merkt dat anderen het hebben gezien. Zijn eerste reactie is ontkennen: ik heb het niet gedaan. Dit doet hij om geen schuld te hoeven dragen. Hem confronteren met overduidelijk bewijs dat hij het wel heeft gedaan, heeft geen enkele zin. Hij kan niet anders dan op het spoor van ontkenning zitten. En hij gaat er zelf in geloven dat er niets aan de hand is, want de scheiding tussen fantasie en werkelijkheid is nog niet scherp.

Wat Ralph doet noemen we geen liegen, want hij kan geen verschil maken tussen zijn innerlijke zelf en zijn uiterlijke zelf. Ook weegt iemand die liegt af -en dat kan bliksemsnel gebeuren- of het zin heeft om te liegen. Als duidelijk is dat iemand het heeft gezien, kan hij beter bekennen. Zijn er geen getuigen, dan kan hij misschien nog onder de straf uitkomen.

Liegen is een keuze. Daarvan kan bij een jong kind geen sprake zijn. Het enige wat hij doet is onbeholpen ontkennen om geen schuld te hoeven dragen. Zo zijn er ook kinderen die anderen de schuld geven: een zusje of zelfs de hond, hoewel die gewoon op zijn kleed lag.

Betrouwbare getuigen
Wat moeten ouders met een kind dat 'liegt'? Moeten ze het maar zo laten omdat ze het hem niet kunnen aanrekenen dat hij de waarheid niet spreekt?

Ik zou een jong kind niet te fors aanpakken op wat hij zegt. Dus zeker niet: "Je liegt en je zult dat bekennen ook!" Maar meer iets als: "Ralph, je nam een hapje en dat mag niet voor we hebben gebeden. Weet je waarom? De Heere wil dat wij Hem eerst bedanken voor het eten dat voor ons staat. Dat wil jij toch ook wel, hè. Zul je de volgende keer wachten? Afgesproken!"

Wat een ouder op deze manier doet is duidelijk maken dat Ralph fout zat en dat dit niet meer mag gebeuren. Tegelijkertijd vertel de ouder waaróm hij of zij die grens stelt.

Helaas is niet altijd duidelijk wat er is gebeurd omdat er niet altijd betrouwbare getuigen zijn. Als een jong kind de ander de schuld geeft, kan een ouder altijd niet achterhalen wat de waarheid is.

Wat dan te doen? Een ouder kan benoemen dat hij niet weet wie de schuldige is -en wat doet dat er trouwens toe, de vaas wordt er toch niet heel van- maar dat hij het wel heel, heel erg vervelend vindt. "Moet je nu eens zien, die mooie vaas wordt nu nooit meer heel."

De ouder spreekt met beide kinderen af dat ze niet meer aan elkaar gaan lopen trekken en duwen of dat ze niet meer met de bal gooien. Dus ook hier weer: duidelijk maken welke grenzen ouders stellen en waaróm ze dat doen.

Emoties
'Liegen' roept emoties op. Zoals de vraagsteller schrijft: "Ik word vaak nog bozer om het feit dat zij liegt dan om het feit dat zij iets kapot heeft gemaakt." Inderdaad verbinden wij mensen liegen aan achterbaks gedrag, aan het niet durven uitkomen voor wat iemand heeft gedaan, aan een draaier, een onbetrouwbaar persoon. Ouders willen niet dat hun kind zo wordt. Vandaar dat alarm van boosheid.

Zoals hierboven toegelicht, is dit niet aan de orde bij jonge kinderen. Dat neemt niet weg dat ouders in het omgaan met hun kind kunnen benadrukke n dat het altijd eerlijk moet zijn. Zo is het ook belangrijk om eerlijk te vertellen als er iets niet goed is gegaan.

Een eerlijk kind moet om zijn eerlijkheid worden beloond. Neem het even apart, dat praat beter. "Ik vind het fijn dat je me vertelt dat jij die koek van mij hebt opgegeten. Ik vind dat we elkaar moeten kunnen vertrouwen in huis. Vervelend nu dat dit is gebeurd. Hoe denk je het weer goed te kunnen maken?"

Een kind dat zichzelf dan niet spaart -en dat doet hij op zo''n moment vaak niet- kan een ouder tegemoetkomen door óf de straf kwijt te schelden óf die te verlichten. Tenslotte gaat het erom dat een kind inziet dat het fout zat. En vooral: dat het eerlijk is.

Tips:

• Bedenk dat echt liegen nog niet aan de orde is bij een kleuter.
• Spreek een jong kind niet te veel aan als verantwoordelijke persoon.
• Stel duidelijke grenzen over wat wel en niet mag.
• Praat over de waarde van eerlijkheid.
• Beloon eerlijkheid, ook als een kind daarmee schuld erkent.

Sarina Brons-van der Wekken