Geloofsgesprekken

Een belangrijke bouwsteen van de godsdienstige opvoeding is het geloofsgesprek. Maar op welke leeftijd begin je ermee? Wanneer voer je zulke gesprekken? En: hoe pak je het aan?

Bij het voeren van geloofsgesprekken met kinderen is het nuttig verschillende leeftijdsfasen te onderscheiden: het jonge kind (tot 7 jaar), het schoolkind (7-12 jaar) en de tiener of puber (vanaf 12 jaar). Elke ontwikkelingsfase biedt namelijk weer andere kansen en uitdagingen, ook als het gaat om geloofsgesprekken. De leeftijdsgrenzen zijn natuurlijk niet heel specifiek. We gaan eerst in op het belang van geloofsgesprekken, dan op de leeftijd waarop er mee begonnen kan worden, vervolgens beschrijven we wanneer deze gesprekken zouden kunnen plaatsvinden en ten slotte zeggen we iets over de aanpak in de verschillende ontwikkelingsfasen.

Inprenten
Waarom zouden we geloofsgesprekken voeren? Een kort antwoord kan zijn: omdat God ons de opdracht daartoe geeft in Zijn Woord: ‘U moet ze uw kinderen inprenten en erover spreken, als u in uw huis zit en als u over de weg gaat, als u neerligt en als u opstaat’. Deze tekst uit Deuteronomium 6:7 wordt vaak aangehaald als het over geloofsopvoeding gaat.

De geboden van God moeten ingeprent worden en daarom moet de opvoeder er de hele dag door over spreken. Dat kan natuurlijk niet letterlijk, maar het moet de opvoeding kenmerken.

Nu moeten we ons niet vergissen bij het aanhalen van deze tekst, alsof het alleen zou gaan om het inprenten van de geboden van God als pure kennis. Het inprenten gaat niet buiten het hart om. Het gaat om het dienen van God in het leven van elke dag. Daarom is het mooi als bij het nadenken over de godsdienstige opvoeding ook de tekst uit 2 Timotheüs 3:16-17 naar voren komt: ‘Heel de Schrift is door God ingegeven en is nuttig om daarmee te onderwijzen, te weerleggen, te verbeteren en op te voeden in rechtvaardigheid, opdat de mens die God toebehoort, volmaakt zou zijn, tot elk goed werk volkomen toegerust’. Deze tekst helpt ons nog meer in te zien dat het dienen van God tot uiting moet komen in alles wat we doen.

Gedrag
De focus ligt in dit artikel bij het geloofsgesprek, maar deze gesprekken moeten verbonden zijn met wat we de kinderen laten zien in ons gedrag. Kinderen moeten voelen dat ons hart erin meekomt, de liefde voor het dienen van de Heere God. Daarom zijn ‘sprekende’ ouders ook biddende ouders. In de laatste doopvraag beloven ouders ook hun kinderen ‘bij het opgroeien in deze leer naar uw vermogen te onderwijzen en te laten onderwijzen’. De eerste verantwoordelijkheid van de geloofsopvoeding ligt daarom ook bij de ouders.

Jong beginnen
Voor heel veel dingen in het leven geldt dat het beter is om iets op jonge leeftijd te leren dan wanneer je volwassen of ouder bent geworden. Dit geldt ook voor het voeren van geloofsgesprekken. Het spreken over Wie God is en hoe Hij zich laat kennen, raakt aan wie je zelf bent en hoe je in het leven staat. Daar is een bepaalde openheid en veiligheid voor nodig. Je moet je als ouder in al je kwetsbaarheid kunnen laten zien.

Het is belangrijk om met geloofsgesprekken te beginnen als kinderen jong zijn. Jonge kinderen nemen voor waar aan wat ouders zeggen en vinden niets gek. Dat helpt ouders om vrijmoedig te leren spreken met hun kinderen. Bij het groter worden is er als het ware een (goede) gewoonte gevormd die ook ondersteunend kan zijn als het moeilijker wordt en kinderen kritischer worden.

Wat voor ouders geldt, geldt ook voor de kinderen zelf. Als ze van jongs af aan oefenen in het spreken over God en het dienen van Hem, zullen ze ook gemakkelijker spreken over hun geloof in God als ze groter worden. Verwacht niet dat een puber zal gaan praten als dat daarvoor nooit gebeurde. Ook kinderen hebben oefening nodig, voorbeelden en gewoontevorming is hierbij van onschatbare waarde.

Door van jongs af aan over God te praten, groeit er openheid.

Structuur
Een goed gesprek laat zich niet plannen en de mooiste gesprekken vinden vaak op de meest onverwachte momenten plaats. Toch is het goed de geloofsgesprekken met kinderen niet helemaal aan het toeval over te laten. Door van jongs af aan met kinderen op een wat meer gestructureerde manier te spreken over de Bijbel en het geloof kan er een openheid en sfeer ontstaan die ook ruimte biedt aan het spontane gesprek.Daarnaast is het wel goed sensitief te zijn voor de signalen die het kind afgeeft en die aanleiding kunnen zijn voor het spontane gesprek. Kinderen zullen in het algemeen niet vragen om een geloofsgesprek. Ze komen wel met vragen, opmerkingen of ervaringen die de aanleiding kunnen vormen voor een geloofsgesprek. Het is belangrijk dit soort signalen te herkennen en er wat mee te doen. Dat vraagt om rust en ruimte. Dat is een ware uitdaging in de hectiek van deze tijd.

Bij de maaltijd
Als je op zoek gaat naar meer gestructureerde mogelijkheden voor het geloofsgesprek, kun je denken aan momenten waarop het gezin al spontaan bij elkaar komt. Bij de maaltijd is misschien wel het meest voor de hand liggend. Hoewel de al eerder genoemde hectiek ook hier zijn invloed laat gelden, zou het mooi zijn als er toch meerdere keren per week na de maaltijd gezamenlijk uit de Bijbel kan worden gelezen, om daarover vervolgens in gesprek te gaan.

Dagboeken of andere boeken kunnen hierbij helpen. Afhankelijk van de leeftijd kan het gesprek heel feitelijk gaan over wat er in het verhaal gebeurde en hoe dat in de tijd van de Bijbel geweest moet zijn, maar ook over waar het nu in dit bijbelgedeelte om draait. Wat God ons wil zeggen met dit gedeelte en wat dat voor ons leven betekent.

Laten we oppassen voor een al te belerende toon. Ouders kunnen vertellen wat het bijbelgedeelte voor hen persoonlijk betekent en wat ze lastig vinden. Ze kunnen dan de kinderen uitnodigen hier iets over te zeggen. Het is belangrijk dat ouders ruimte geven en veiligheid bieden. We moeten de kinderen leren naar elkaar te luisteren en hun inbreng waarderen, maar we kunnen ook gerust wat doorvragen.

Laten we tegelijk de grenzen respecteren, die het (ouder wordende) kind soms aangeeft en niet te krampachtig zijn als het kind een keer geen zin heeft. We kunnen dan zeggen dat we hopen dat het een volgende keer wel weer mee wil doen. Het mooie van dergelijke momenten is dat het hele gezin God, maar ook elkaar ontmoet rondom Zijn Woord. Je bent aan elkaar gegeven en op zulke momenten leer je wat dat betekent.

Bed
Een ander vast moment kan zijn wanneer kinderen naar bed gaan. Veel ouders zullen nog even gaan kijken of hun kinderen ‘goed’ liggen of gaan juist expres even langs om ‘de dag door te nemen’. Het kind krijgt even apart alle aandacht en dat kan het gemakkelijker maken om over persoonlijke dingen te spreken. Het hoeft niet op zijn beurt te wachten en broertjes en zusjes luisteren niet mee. Deze momenten kunnen opvoeders aangrijpen om met het kind te spreken over wat goed en fijn was, maar ook over wat niet goed was en misschien zelfs naar. Daar wil God in gekend worden.

Jonge kinderen
Iedereen begrijpt dat je met een jong kind op een andere manier spreekt dan met een puber, maar wat zijn nu de verschillen en wat betekent dat voor de gesprekken? Het jonge kind tot een jaar of zeven is heel spontaan in zijn reacties, reageert vanuit het gevoel en gelooft alles wat papa, mama of de juf zegt. Het gaat ook heel gemakkelijk mee in wat het wordt voorgehouden en is puur in zijn reacties. Niet voor niets stelt de Heere Jezus het kind tot voorbeeld. Dat mogen we dan ook waarderen in de gesprekken met jonge kinderen.

Het is goed hen spontaan te laten reageren, de bijbelverhalen te vertellen en er concrete vragen over te stellen. Laten we bedenken dat jonge kinderen sterk gericht zijn op het hier en nu. Tijdsbesef moet nog ontwikkeld worden. Ze denken concreet en associatief, leggen soms verbanden die wij niet begrijpen. En hoewel kinderen het moeilijk vinden zich in de ander te verplaatsen, zijn ze heel goed in staat mee te leven met de ander. In de gesprekken kunnen we het dan ook het beste houden bij concrete verhalen, eenvoudige onderwerpen en de gevoelens die dit kan oproepen (blij, verdrietig, boos).

Vanaf zeven jaar
Zo rond het zevende jaar zie je dat kinderen steeds meer geïnteresseerd raken in hoe het nu precies zit en ze gaan steeds beter verbanden zien. Ze gaan meer en meer vragen stellen en nemen geen genoegen met een half antwoord. Dat maakt de weg vrij om het uitgebreid te hebben over hoe het nu precies gegaan is in de tijd van de Bijbel. Hoe leefden die mensen, maar ook hoe kan het nu dat de vis Jona opslokte.

Dergelijke vragen zijn geen teken van geloofstwijfel, maar passen bij hun leeftijd. Schrik er daarom niet voor terug om met de kinderen op zoek te gaan naar antwoorden in de Bijbel en soms samen te ontdekken dat God ook dingen verborgen houdt voor ons en dat dit geloof vraagt. Je hoeft als opvoeder niet alle antwoorden te weten, maar je mag wel zeker weten dat God alles leidt en bestuurt.

Tieners
De tiener gaat steeds meer zijn eigen weg en deelt minder met de ouders. Ze kunnen narrig zijn en de indruk wekken dat het hen allemaal niet interesseert, maar ze kunnen zich ook volledig ergens voor inzetten en geven dan al hun energie aan de ‘goede’ zaak. Op deze leeftijd worden ze zich meer en meer bewust van zichzelf, maar weten eigenlijk nog niet goed wie ze zijn of willen zijn. Ze zitten zichzelf soms in de weg. Dat maakt onzeker en kan gecamoufleerd worden door onverschillig gedrag en soms een grote mond. Leeftijdgenoten worden belangrijker dan voorheen, maar uit allerlei onderzoeken blijkt ook dat bij pubers hun ouders nog steeds een grote plaats innemen. Het is goed dat voor ogen te houden als het contact moeilijk is. We moeten niet opgeven.

Daarnaast stellen pubers met hun gedrag een aantal vragen. Vragen als: wil je me een beetje ruimte geven en hoe denkt u er nu zelf over? In de discussie die ze kunnen oproepen, tasten ze de ander af en vormen zo hun eigen mening. De kunst is de puber niet af te rekenen op de onhandige vorm die gekozen wordt, maar om de inbreng te herformuleren en de boodschap of de vraag eronder te (h)erkennen. Het is niet verstandig om in geloofsgesprekken de puber af te rekenen op de soms botte formulering. We kunnen beter helpen in de Bijbel antwoorden te vinden die de eigen meningsvorming ondersteunen. Laten we niet de strijd om het eigen gelijk aangaan. Daar winnen we de puber niet mee. We kunnen beter laten zien wat onszelf verder heeft geholpen toen we met ‘die vraag’ worstelden of we kunnen laten zien dat bepaalde twijfel ook mensen in de Bijbel niet vreemd was.

Soms lijken alle kansen verspeeld en lijkt het onmogelijk om in gesprek te gaan met kinderen over God. Maar dan kan er altijd nog wel gesproken worden met God over de kinderen.

Kinderstem
Kinderen hebben een belangrijke plaats in de Bijbel en ouders hebben een eerste verantwoordelijkheid in de godsdienstige opvoeding. Toch worden de rollen ook omgekeerd. Kinderen en jongeren leren ons waar het om gaat in het Koninkrijk (Matt.18:3). God wil de stem van kinderen gebruiken om vijanden die machtig lijken te weerstaan (Ps.8:3): ‘Uit de mond van kleine kinderen en zuigelingen hebt U een sterk fundament gelegd’. Wat zegenrijk als we daarover met elkaar kunnen spreken: jong en ouder(s).

Ontwikkelingsfasen
Jonge kind
Kenmerken: Spontaan, denkt concreet en associatief, reageert vanuit het gevoel en de emotie, leeft in het hier en nu.
Manier van omgaan: spontaan laten reageren, concrete vragen stellen, eenvoudige verhalen kiezen, gelijkenissen en metaforen zijn lastig voor kinderen op deze leeftijd.
Schoolkind
Kenmerken: willen precies weten, gericht op feiten, gaan verbanden leggen.
Manier van omgaan: op zoek naar de feiten en de omstandigheden in de bijbelse verhalen en zoeken naar bijbelse antwoorden en vergelijken met het eigen leven.
Tiener/puber
Kenmerken: neemt wat meer afstand van de ouders, vrienden belangrijk, op zoek naar zichzelf, (gemaskeerde) onzekerheid en probeert een eigen mening te vormen, zoekt soms de discussie.
Manier van omgaan: ruimte bieden voor de eigen meningsvorming en die leren te verbinden met het Woord van God.

Drs. Willemieke de Jong is docent/studieleider pedagogiek aan Driestar Hogeschool te Gouda en bestuurslid van de HGJB.

Drs. Eefje van de Werfhorst is docent godsdienst aan Driestar Hogeschool te Gouda.

Dit artikel is onderdeel van het digitale magazine Opvoedingsbron, met het thema ‘In gesprek’.